มารู้จักและทำความเข้าใจ การเฝ้าระวังสุขภาพ และการเฝ้าระวังทางการแพทย์

เผยแพร่เมื่อ 24/10/2563
เขียนโดย รศ. พญ. เนสินี ไชยเอีย
หัวหน้าสาขาวิชาอาชีวเวชศาสตร์ ภาควิชาเวชศาสตร์ชุมชน คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น
หัวหน้าสำนักงานอาชีวอนามัยและความปลอดภัย คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น
คปอ. คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น
ประธานคณะกรรมการบริหารหลักสูตรการฝึกอบรมแพทย์ประจำบ้าน สาขาเวชศาสตร์ป้องกัน แขนงอาชีวเวชศาสตร์
ประธานคณะกรรมการบริหารหลักสูตรวิทยาศาสตรบัณฑิต สาขอาชีวเวชศาสตร์และอาชีวอนามัย

*************************************************************************

1^st Series มารู้จักและทำความเข้าใจ การเฝ้าระวังสุขภาพ และการเฝ้าระวังทางการแพทย์

2^nd Series OEL  นำมาใช้กำหนดการเฝ้าระวังทางการแพทย์

3^rd Series ตัวอย่างที่นำ OELนำมาใช้กำหนดการเฝ้าระวังทางการแพทย์

4nd Series Non OEL  นำมาใช้กำหนดการเฝ้าระวังทางการแพทย์

5nd Series medical surveillance in basic occupational health service

เรื่อง มารู้จักและทำความเข้าใจ

การเฝ้าระวังสุขภาพ และการเฝ้าระวังทางการแพทย์

การเฝ้าระวังทางการแพทย์ หรือ medical surveillance เหมือนหรือต่างจากการเฝ้ารtวังสุขภาพ (health surveillance) และมีความสัมพันธ์กับการตรวจสุขภาพตามปัจจัยเสี่ยงตาม.กฎกระทรวง กำหนดมาตรฐานการตรวจสุขภาพลูกจ้างซึ่งทำงานเกี่ยวกับปัจจัยเสี่ยง พ.ศ. ๒๕๖๓ หรือไม่ อย่างไร

          ก่อนที่เราจะแลกเปลี่ยนเรื่อง medical surveillance สำหรับพนักงานที่สัมผัสสิ่งคุกคามต่อสุขภาพนั้น อาจารย์ขอทำความเข้าใจความหมายของคำว่า การเฝ้าระวังสุขภาพ การเฝ้าระวังทางการแพทย์ และการตรวจสุขภาพตามปัจจัยเสี่ยง อย่างไรก็ตาม จป.วิชาชีพอาจจะได้คุ้นเคยกับคำว่าการคัดกรองโรค หรือการคัดกรองทางการแพทย์มาบ้าง ซึ่งการคัดกรองทางการแพทย์ (medical screening) จะเป็นส่วนหนึ่งของการเฝ้าระวังทางการแพทย์

          สำหรับความหมายของคำต่างๆ ที่กล่าวมาข้างต้นนั้น เป็นกิจกรรมทางด้านการแพทย์ที่นายจ้างต้องจัดให้แก่พนักงานซึ่งโดยสากลจะเป็นกิจกรรมภายใต้การบริการอาชีวอนามัยขั้นพื้นฐาน (basic occupational health service) สำหรับประเทศไทยนั้นไม่ได้ ratify ILO Convention C161 (occupational health service)¹ มาเป็นแนวปฏิบัติในด้านสุขภาพของพนักงาน อย่างไรก็ตามสถานประกอบกิจการทีมีสิ่งคุกคามต่อสุขภาพ จึงจำเป็นต้องพิจารณาการเฝ้าระวังทางการแพทย์

          การเฝ้าระวังหรือ surveillance ซึ่งเป็นคำที่มาจากภาษาฝรั่งเศส หมายถึง การสังเกตอย่างใกล้ชิดในกลุ่มบุคคลโดยเฉพาะกลุ่มที่กำลังถูกสนใจหรือการแสดงออกถึงการสังเกต ทั้งนี้การเฝ้าระวังเป็นกิจกรรมหลักของการบริการอาชีวอนามัย ซึ่งสามารถแบ่งเป็น 2 ประเภทใหญ่ๆ ได้แก่ การเฝ้าระวังสิ่งคุกคาม (hazard surveillance) และการเฝ้าระวังสุขภาพ (health surveillance)²

           การเฝ้าระวังสุขภาพ (health surveillance) เป็นการเฝ้าระวังที่เน้นไปที่สุขภาวะของกลุ่มประชากรที่อาจมีการสัมผัสสิ่งคุกคามต่อสุขภาพ เช่น สารเคมีอย่างต่อเนื่อง หรือการสัมผัสเชื้อโรคแบบอบัติเหตุ ทั้งนี้มีความหมายมากกว่าการเฝ้าระวังโรค^3,4

          การเฝ้าระวังทางการแพทย์ (medical surveillance) หมายถึง การประเมินสุขภาพเพื่อเฝ้าระวังผลลัพธ์ทางร่างกายและจิตใจที่ใช้หลักเวชกรรมในการค้นหาหรือเฝ้าระวัง ในกรณีที่พนักงานมีการสัมผัสสิ่งคุกคามต่อสุขภาพ การประเมินทางการแพทย์จะดำเนินการเป็นรายบุคคล เพื่อทราบผลลัพธ์ด้านสุขภาพ^5-7 อาทิ การตรวจหา Acetylcholinesterase (AChE) activity ในเม็ดเลือดแดงเพื่อเฝ้าระวังการสัมผัส organophosphate ของพนักงานที่ทำหน้าที่พ่นสารกำจัดศัตรูพืชที่มีส่วนผสมของสารนี้ 

           ดังนั้นการเฝ้าระวังทางการแพทย์จึงเป็นส่วนหนึ่งของการเฝ้าระวังสุขภาพและเป็นกิจกรรมที่สอดคล้องกับการตรวจสุขภาพตามปัจจัยเสี่ยงตามกฎกระทรวง กำหนดมาตรฐานการตรวจสุขภาพลูกจ้างซึ่งทำงานเกี่ยวกับปัจจัยเสี่ยง พ.ศ. ๒๕๖๓⁸

          ถีงแม้กฎกระทรวงดังกล่าวข้างต้น ไม่ได้ระบุหรือใช้คำว่าการเฝ้าระวังทางการแพทย์แบบสากล แต่นัยของกฎกระทรวงมีการระบุให้นายจ้างจัดให้พนักงานได้รับการตรวจสุขภาพตามปัจจัยเสี่ยงหรือตามสิ่งคุกคามที่พนักงานได้รับสัมผัสแบบ significant exposure(จะกล่าวถึงวิธีการประเมินใน 2^nd Series ต่อไป) ซึ่งในความเห็นส่วนตัวการตรวจสุขภาพตามจุดประสงค์นี้ จึงเป็นการตรวจสุขภาพเพื่อการเฝ้าระวังทางการแพทย์ โดยอาจจะเป็นกิจกรรมที่ดำเนินการเป็นระยะ (periodic medical examination) อาทิ การสัมผัสสารเคมีประเภท solvents หรือโลหะหนัก นอกจากนั้นการตรวจสุขภาพภายหลังจากการสัมผัสสิ่งคุกคามอาจต้องทำภายหลังจากการสัมผัสสารทันทีและมีการเฝ้าระวังทางการแพทย์เป็นระยะหลังจากนั้น เช่น ในกรณีที่เป็น accidental exposure ซึ่งส่วนใหญ่มักเป็นกรณีการสัมผัสสารจุลชีวัน นอกจากนั้นการเฝ้าระวังทางการแพทย์ส่วนใหญ่พนักงานจำเป็นต้องมีผลการตรวจสุขภาพที่เกี่ยวข้องเป็นพื้นฐานไว้ อาทิ การตรวจ baseline audiometry หรือการตรวจค่า baseline acetylcholinesterase activity ในเม็ดเลือดแดง  ทั้งนี้เมื่อมีการตรวจเป็นระยะต่อมา ซึ่งอาจจะเป็นทุก 4-6 สัปดาห์ซึ่งได้แก่การตรวจ acetylcholinesterase activity เพื่อประเมินการลดลงจากค่าที่ตรวจแบบ baseline หรือการจัดให้มีการตรวจ audiometry ทุก 1 ปี เพื่อค้นหา standard threshold shift (OSHA) หรือ significant threshold shift (ไทย)

          การออกแบบการเฝ้าระวังทางการแพทย์ หรือ medical surveillance นั้น การระบุว่าพนักงานคนไหนหรือแผนกไหนได้รับสัมผัสสารเคมีหรือสิ่งคุกคามอย่างชัดเจนเพื่อเข้ารับการเฝ้าระวังทางการแพทย์นั้นจำเป็นต้องมีการประเมินการรับสัมผัสเชิงอาชีพหรือโดยทราบกันในชื่อ occupational exposure assessment สำหรับการประเมินการรับสัมผัสสารนั้น โดยหลักการ ผู้ที่ทำหน้าที่นี้ได้แก่ นักสุขศาสตร์อุตสาหกรรม (industrial hygienist) และแพทย์อาชีวเวชศาสตร์เป็นผู้ระบุว่าพนักงานคนไหนที่ถือว่าได้รับสัมผัสสิ่งคุกคามต่อสุขภาพที่จำเป็นต้องเข้าโปรแกรมการเฝ้าระวังทางการแพทย์ สำหรับสถานการณ์ในประเทศไทยการจัดให้พนักงานได้รับการตรวจสุขภาพแบบนี้ยังเป็นในรูปแบบที่อาจยังไม่มีการประเมินการรับสัมผัสก่อน เนื่องจากอาจมีข้อจำกัดของผลการประเมินการรับสัมผัสของพนักงาน อย่างไรก็ตามหลังจากการตรวจสุขภาพแบบ medical surveillance แล้วแพทย์อาชีวเวชศาสตร์จะให้ความเห็นโดยหลักการอาชีวอนามัย อาทิ medical removal (พนักงานหยุดปฏิบัติหน้าที่ ออกจากงานนั้นๆ ชั่วคราว หรือการจัดหา PPE หรือการควบคุมอันตรายโดยใช้หลัก hierarchy of hazard control ที่เหมาะสม

          สำหรับการจัดโปรแกรมการเฝ้าระวังทางการแพทย์ที่มีการพิจารณาค่า occupational exposure limit จะมีนำเสนอใน EP. ต่อๆ ไป

เอกสารอ้างอิง 

1. International Labour Organization. Convention C161 - Occupational Health Services Convention, 1985 (No. 161) [Online]. 2014 [cited 2020 Apr 1]. Available from: https://bit.ly/2BWmSvV
2. Koh D, Aw T-C. Surveillance in occupational health. Occup Environ Med. 2003;60:705-10, 633.
3. Health and Safety Executive. What is health surveillance? [Online]. [n.d.] [cited 2020 Apr 1]. Available from: https://bit.ly/2NykTzI
4. Carter T, Major HG, Evans SA, Colvin AP. Health and transport safety: fitness to drive. In: Palmer KT, Brown I, Hobson J, editors. Fitness for work: the medical aspects. 5th ed. Oxford: Oxford University Press; 2013. p. 564-71.
5.  Green-Mckenzie J, Mccarthy RB. Occupational safety and health regulation. In: Guidotti TL, Guidotti TL, editors. Occupational health services: a practical approach. 2nd ed. Abingdon: Routledge; 2013. p. 47-57.
6.  Craner J. Medical surveillance. In: LaDou J, Harrison RJ, editors. Current occupational and environmental medicine. 5th ed. New York: McGraw-Hill Medical; 2014. p. 693-710.
7.  Occupational Health and Safety Administration. Medical screening and surveillance requirement inOSHA Standard: a guide. Washington D.C.: OSHA; 2014.
8. กฎกระทรวงกำหนดมาตรฐานการตรวจสุขภาพลูกจ้างซึ่งทำงานเกี่ยวกับปัจจัยเสี่ยง พ.ศ. ๒๕๖๓.  ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 137, ตอนที่ 80 ก. (5 ตุลาคม 2563): หน้า 30-33.